तेरी आँखों से ही खुलते हैं सवेरो के उफ़ाक़
तेरी आँखों से ही बंद होती है ये सीप की रात
तेरी आँखें हैं या सजदे मैं है मासूम नमाज़ी
पलकें खुलती हैं तो यूँ गूँज के उठती है नज़र
जैसे मंदिर से जरास की चले नमनाक हवा
और झुकती हैं तो बस जैसे अज़ान ख़त्म हुई हो
तेरी आँखें, तेरी ठहरी हुई गमगीन सी आँखें
तेरी आँखों से ही तखलीक़ हुई है सच्ची
तेरी आँखों से ही तखलीक़ हुई है ये हयात

- गुलज़ार

छलांग !

गेल्या वर्षी सवाईमधे अनुज आणि स्मृती मिश्रा या बहिणभावांनी कथ्थकचा अविस्मरणीय अविष्कार सादर केला. मोठा भाऊ आणि वडील तसेच गुरु श्री. मिश्रा यांनी त्यांना साथ केली. या प्रसंगी अनुजने एक मागुन एक असे कथ्थकचे बरेच पैलु उलगडले. त्यातच गुरुंच्या आज्ञानुसार त्याने एका दमात स्वत: भोवती १०३ गिरक्या घेतल्या ! हा त्या कार्यक्रमाचा परमोच्च क्षण होता. त्याच्या गिरक्या संपता न संपतात तोच अख्या सवाई श्रोतृवर्गाने उभे राहून टाळ्यांच्या कडकडाटात त्याला कौतुकमिश्रीत दाद दिली. सवाईत यापूर्वी क्वचितच कुणाला अशी दाद मिळाली असेल, नाही का? कार्यक्रम असा रंगात असतांना मी एका कोपर्‍यात काहीतरी नविन पोझ मिळेल या आशेने एखाद्या शिकार्‍यासारखा टपुन बसलो होतो. डोळ्याला कॅमेरा लावून मी किती वेळ बसलो होतो कुणास ठाऊक. तश्यातच अनुजने गिरकी घेत ऎटदारपणे अशी काही उडी मारली, की विचारुच नका. अशाच क्षणाची तर मी एव्हढावेळ वाट पहात होतो. जमलेल्या बहुतेक उत्साही फोटोग्राफरकडुन हा क्षण निसट्ला होता, हे मला कळल्यावर कसला अमुल्य ठेवा मला गवसलाच्या आनंद झाला म्हणून सांगु !

कौशिकी

कौशिकी एके वर्षी सवाई मध्ये गाईली परंतु काही कारणाने माझे ते गाणे ऎकणे हुकले. समस्त पुणेकरांप्रमाणे पूनमला तर तिचा आवाज अन गायकी आवडली होती आणि मी एक चांगला कार्यक्रम चुकवला आहे याची जाणिव तिनं करून दिली. बहुधा महिन्याभरातच रसिकाग्रहास्तव पुन्हा एकदा तिचा कार्यक्रम झाला जो अर्थातच मी चुकवला नाही. यावेळी मात्र माझ्याकडॆ झूम लेन्स नव्हती आणि फार क्लोज फोटो घेता येत नव्हते. मध्यंताराच्यावेळी मी धीर करून स्टेजच्या बाजूच्या जागेत गेलो. ही एकच जागा अशी होती जेथून मला ब-यापैकी चांगले फोटो घेता येऊ शकणार होते. मग मी आलटून पालटून डाव्या/उजव्या बाजूने फोटो काढले. अशा प्रसंगी एका बाजूने फॊटो काढतांना ब-याच मर्यादा येतात. कधी वाटतं की सहवादन करणा-या कलाकारांच्या जागा नेमक्या अशाच का असतात की फोटो काढणा-या व्यक्तीला गायन/वादन करणा-याचा फोटो काढताच येऊ नये? इकडून तिकडून जरा स्कोप मिळालाच तर microphone, त्याचा stand नाहीतर त्याची wire हमखास मध्ये लुड्बूड करणार. या सर्व जंजाळातनं angle मिळवतांनाच नाकी नऊ येतात. बरं ही सर्व कसरत करत असतांना आपल्यामुळे कलाकारांची तंद्री भंगणार नाही याची तर सतत काळजी घ्यावी लागते. असो.
तर यावेळी angle ची शोधाशोध चालू असतांना backdrop ला एक छिद्र असल्याचे माझ्या लक्षात आलं. सहज डोळा लावून पाहिलं तर काय आश्चर्य ! खूपच अनोखा angle मला गवसला होता. परंतु एक अडचण होती. ते छिद्र लेन्सच्या मानाने जरा लहान होते. मग मी हळूच, कुणी बघत नाहीना याची खात्री करून, ते छिद्र जरा मोठे केले अन भराभर फोटो काढत गेलो. न जाणो कुणी येऊन हवी तशी पोझ मिळायच्या आधीच हकलून दिले तर? माझ्या सुदैवानं कौशिकीनंही नेमक्या त्याच वेळी एका बाजूला बघत तान घेतली आणि हा अगदी वेगळा फॊटो निघाला ! तुम्ही कधी अशा मैफिलीत फोटो काढले असतील तर नक्कीच जाणवेल की असा angle आणि पोझ मिळणे म्हणजे निव्वळ नशिब, नाही का ?

तुळशीबाग राम मंदिर

पुण्यातल्या गृहिणींना तुळशीबागेला भेट दिल्याशिवाय बहुधा करमत नसावं. त्याशिवाय का तिथे सदानकदा गर्दी असते? त्याला पूनमही अपवाद नाही. अशा तु.बा.वारीत माझाही बहुतेक वेळा सहभाग असतो. अपवाद फक्त कुणा ’पाहुणी’-मंडळी सोबत जाण्याचा. अशा बाजारगर्दीत हरवलेलं एक चिरशांत ठिकाण म्हणजे राममंदिर. इकडे आलं म्हणजे आपसूक माझी पावलं तिकडं वळतात. दुकानाआड लपलेल्या छोट्याश्या दरवाज्यातून हळूच आत बोळात शिरावं. बोळात आजूबाजूला दिसतात काही antique ची दुकानं. जरा डोकावून बघावं तर देवदेवतांच्या हरतह्रेच्या मूर्ती, एकेकाळी (जुन्या?) वापरली जाणा-या पितळी चीजवस्तु छोट्याशा खोपटात खचाखच भरून असतात. अशा नाविन्यपूर्ण सहसा न आढळणा-या गोष्टी पाहून हरखून जायला होतं. असं डोकावत पुढं सरकत जातो न जातो तोच आपण येतो एका भव्य आवारात. समोर दिसतं ते पेशवेकालीन तुळशीबागेतलं राम मंदिर ! (हेच ते ज्याला चिमणरावांनी आप्तेष्टांसह नव्या मोटरीतून प्रदक्षिणा घातली होती.).मंदिराचं बांधकाम बहुतांशी लाकडी. त्यात सुंदर मूर्ती. सायंकाळची वेळ असेल तर बायकां भजन-नामजपात मग्न. थोडेफार उतारवयातील भाविक इकडंतिकडं, आणि शांतता ! एवढ्या मध्यवस्तीत अशी शांतता दुर्लभच, नाही का ? नाही म्हणायला मंदिराच्या आजुबाजुला बरीच दुकानं आहेत, परंतु तुळशीबागछाप गर्दी तिथं नाही.
असाच परवा सहकुटुम्ब तिथं गेलो. नंदनला घेऊन गर्दीत हिंडायला नकॊ म्हणून मी त्याला घेऊन मंदिरासमोरच्या कट्ट्यावर बसलो.
रात्री पावणेआठ्ची वेळ. मंदिरात बहुधा आरतीची तयारी चालू असावी. नगारखान्यात live नगारा वाजत होता. कितीतरी वर्षांनी नगारा ऎकून हरखून गेलो. हल्ली मंदिरात यांत्रिक-एकसुरी नगारे बसवलेले असतात. त्यात कुठली आलिए मजा. इकडं नगारा वाजत असता मंदिरातून घंटानाद ऎकू येऊ लागला. आरती चालू झाली तर ! एका लयीत हे संगीत कितीतरी वेळ चालू होतं आणि हे केंव्हा संपलं कळलंही नाही. जरा वेळानं हातात कर्पूरारतीचं तबक घेऊन केशरी सोवळं नेसलेले पुजारीबुवा डुलत डुलत आले. मंदिराभोवतीच्या देवतांना ऒवाळत काही भाविकांना आरती दिली. हे सगळं वातावरण मनाला एका वेगळ्याच दुनियेत घेऊन गेलं. नंदन नि मी बसलो होतो त्या ठिकाणाहून पूर्ण मंदिर नजरेत सामावत होतं. तशातच sketch करण्याची ऊर्मी आली. मग मनोमनी ते रिचवलं अन वेळ मिळताच तसंच कागदावर डाउनलोड केलं !

छंद डोकावला !

कॅमेरा घ्यायचं खूप वर्षांपासून मनात होतं परंतु योग नव्हता असंच म्हणावं लागेल. काहीनाकाही कारणांमुळे priority बदलत गेल्या आणि कॅमेरा घायचं राहून गेलं. तशातंच US ला जायचा योग आला अन् कॅमेरा घ्यायचाही. तिथं एक आपलं बरं आहे- वस्तु आवडली नाही की बिनबोभाट परत करता येते. त्यामुळं हिम्मत केली. थोड्याच दिवसात कॅमे-याला सरवलो. काही महिन्यांनी जुईचा जन्म झाला आणि मला एक हक्काची model मिळाली. तिच्याशी खेळत-खेळत मी फोटोही काढायला सुरुवात केली. आम्ही सातासमुद्रापल्याड असल्यामुळे फॊटो हे एकच साधन ऐलतिरीवरच्या सग्यासोय-यांशी तिची भेट घडवू शकत होतं.
एकदा मला जाणवंलं की सकाळी स्नान झाल्यावर जुईचा mood खूपच छान असतो, तेव्हा एका weekend ला स्नानानंतर लगेच फॊटो काढले. मला आठवतं तिचं अंग नि केस जुजबी कोरडे केले होते आणि बाल्कनिच्या दारासमोरच्या कोवळ्या प्रकाशात तिला बसवलं होतं.
फोटो अर्थात खूपच छान आले. त्यातला एक चांगला मोठा करून भिंतीवर लावला. मित्रमंडळींनीही खूप कौतुक केलं. या निमित्तामुळे कदाचित मनात दडलेला छंद असा बाहेर डोकावला !
आता पूनमनंही मी एक ’चांगला’ कॅमेरा घ्यावा असा आग्रह धरला. माझ्या फोटोतलं वेगळेपण तर तिला जाणवलं नसेल?

झाकिर

याची बोटं तबल्यावर अशी काही नाचतात की त्या नादलहरींवर कायमंच हिंदोळत रहावं ! तुम्ही याचा तबला ऍकलात की लगेचंच जाणवेल, हे वेगळंच रसायन म्हणून. एकदा ’ऊर्जा’ थीम घेऊन शनवारवाड्यावर कार्यक्रम होता. महागडी आहेत म्हणून न जायचं ठरवूनही पूनमनं surprise म्हणून तिकिटं काढलीच (ती पण त्याच्या तबल्यासाठी एवढी वेडावली, हे मला पहिल्यांदाच जाणवलं). फोटोसाठी कार्यक्रमाची कडेकोट सुरक्षा भेदायची माझ्या भिडस्त स्वभावाची तयारी होईना. अर्थात् फोटो काढले नाहीतच. पुढल्या वर्षी पुन्हा कार्यक्रम, महागडी तिकिटं वगैरे समस्या सोडवून हजेरी लावली. यंदा तबलामूर्ती लेन्सच्या टप्प्यात येणारच म्हणून कोण उत्साह ! पण हाय ! स्टेजवर अगदीच मंद दिवे. अशा परिस्थितीत फोटो येणं दुरापास्तंच. तसाच चुळ्बुळत तबला ऍकत राहिलो. फोटॊ काढायची ऊर्मी मात्र स्वस्थ बसू देईना. जरा वेळानं उठलो. पूनमला म्हट्लं जरा प्रयत्न करून बघतो. आता काहीही करून स्टेज जवळ जाणं भाग होतं.
तिथं पोहोचायचं म्हणजे VVIP दरवाज्यातनं प्रवेश. इथंही कडेकोट सुरक्षा. रखवालदारही खूपच कर्तव्यदक्ष. काही केल्या दाद देईना. त्याचंही बरोबरंच होतं -आपलं कामच करत होता बिचारा. शेवटी त्यालाच म्हटलं तूच काही उपाय सांग. त्याचं उत्तरही तयारच होतं - साबसे पूछो. तेवढयात आमचं हे हितगूज ऍकून, एक ’बिल्लाधारी’ इसम आला. त्यानंही Only boss can help you म्हणून हात झटकले. आणि काय योगायोग बघा. हे काय चाललंय बघायला दस्तुरखुद्द boss हजर!. हा boss म्हणजे त्या कार्यक्रमाचा event manager होता. त्याल माझी कैफियत ऐकवली न ऐकवली तोच तो म्हणतो कसा, ’why not, please come with me sir' ! आणि मला जणू escort केल्यागत इच्छित स्थळी घेऊन गेला. मी मनसोक्त फोटो काढले हे आता सांगायला नकोच. इथं दिलेला हा फोटो मात्र केसरी गौरव सोहळ्यानिमित्त झालेल्या कार्यक्रमावेळचा आहे. इथंही सुरक्षाव्यूह भेदण्याचा पराक्रम करावा लागला. घटम् बरोबर रंगलेल्या जुगलबंदीत झाकीरनं किती उस्फूर्त अन् भावविभोर दाद दिलीए, नाही?

बाप्पा मोरया

पुण्यातला श्रीमंत दगडुशेठ हलवाई गणपती कुणाला बरं माहित नाही? नितांत सुंदर पद्मासनात बसलेली मंगलमूर्ती, रुपेरी मखरात बसून कशी भक्तांना दिलासा देत असते. अशी सात्विक भाव दर्शवणारी आणि पाहताच नजर खिळवून ठेवणारी मूर्ती तशी दुर्मिळच, नाही का?
लाडक्या दैवताला कुणी तरी म्हटलं आहेच की, रूप तुझे पाहता समोरी । चित्त वळे ना माघारी ॥ मी नेमाने नाही तरी प्रसंगी मुखदर्शन चुकवित नाही!

कॅमेरा हातात आल्यावर साहजिकच फोटो घेण्यासाठी प्रयत्न चालू केले. मंदिरात कॅमेरा बंदी आणि चोरुन फोटो न काढण्याचा शिरस्ता-मुळे यामुळे काही योग येईना. गेल्या वर्षी गणपती उत्सवात ठरवले की यंदा पूर्ण प्रयत्न करायचाच. उत्सव मंडपात ’झूम’ वापरून फोटो काढता येण्याजोगा आहे; पण दर्शनाला गर्दी किती! या गदारोळात फोटो काढणं दूरच कॅमेरा नुसता हातात धरता आला तरी खूप. मग पुन्हा एकदा प्रयत्न करायचं ठरवलं. भल्या पहाटे मंडपात पोहोचलो- गर्दी होतीच पण जरा कमी त्रासदायक. मग हळूच रांगेतून एका बाजुला होउन मनसोक्त फोटो काढले. इथे दिलेला हा मला सर्वात जास्त आवडलेला. कुणीतरी दाद देऊन म्हटलं, "हे तर बाप्पाचं पोर्टेट्चं की !" मी ही म्हटलं, खरंच; माझ्या डोक्यात हे आलं नव्हतं. तुमच्याही डोक्यात आत्ताच आलं, खरंय ना?